‘‘สจฺจโต เถตโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.19) วิย เถต-สทฺโท ถิรปริยาโย, ถิรภาโว จ สจฺจวาทิตาย ฐิตกถตฺตา กถาวเสน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘ฐิตกถาติ อตฺโถ’’ติฯ น ฐิตกโถติ ยถา หลิทฺทิราคาทโย อนวฏฺฐิตสภาวตาย น ฐิตา, เอวํ น ฐิตา กถา ยสฺส โส น ฐิตกโถติ หลิทฺทิราคาทโย ยถา กถาย อุปมา โหนฺติ, เอวํ โยเชตพฺพํฯ เอส นโย ‘‘ปาสาณเลขา วิยา’’ติอาทีสุปิฯ สทฺธา อยติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ สทฺธายา, สทฺธายา เอว สทฺธายิกา ยถา เวนยิกาฯ สทฺธาย วา อยิตพฺพา สทฺธายิกา, สทฺเธยฺยาติ อตฺโถฯ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ วิสํวาทนโตติ อธิปฺปาโยฯ

เอกํ ภตฺตํ เอกภตฺตํ, ตํ เอเตสมตฺถีติ เอกภตฺติกา, เอกสฺมิํ ทิวเส เอกวารเมว ภุญฺชนกาฯ ตยิทํ รตฺติโภชเนนปิ สิยาติ อาห ‘‘รตฺตูปรตา’’ติฯ เอวมฺปิ สายนฺหโภชเนนปิ สิยุํ เอกภตฺติกาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘วิรตา วิกาลโภชนา’’ติ วุตฺตํฯ อรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ยาว มชฺฌนฺหิกา อยํ พุทฺธานํ อริยานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ โภชนสฺส กาโล นาม, ตทญฺโญ วิกาโลฯ อฏฺฐกถายํ ปน ทุติยปเทน รตฺติโภชนสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา อปรณฺโห ‘‘วิกาโล’’ติ วุตฺโตฯ

สงฺเขปโต ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ที. นิ. 2.90; ธ. ป. 183) ภควโต สาสนํ สจฺฉนฺทราคปฺปวตฺติโต นจฺจาทีนํ ทสฺสนํ น อนุโลเมตีติ อาห ‘‘สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา’’ติฯ อตฺตนา ปโยชิยมานํ ปเรหิ ปโยชาปียมานญฺจ นจฺจํ นจฺจภาวสามญฺญโต ปาฬิยํ เอเกเนว นจฺจสทฺเทน คหิตํ, ตถา คีตวาทิตสทฺทา จาติ อาห ‘‘นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสนา’’ติ ฯ อาทิ-สทฺเทน คายนคายาปนวาทนวาทาปนานิ สงฺคณฺหาติฯ ทสฺสเนน เจตฺถ สวนมฺปิ สงฺคหิตํ วิรูเปกเสสนเยนฯ อาโลจนสภาวตาย วา ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สวนกิริยายปิ ทสฺสนสงฺเขปสพฺภาวโต ทสฺสนาอิจฺเจว วุตฺตํฯ อวิสูกภูตสฺส คีตสฺส สวนํ กทาจิ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘วิสูกภูตํ ทสฺสน’’นฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถาย ‘‘ธมฺมูปสํหิตํ คีตํ วฏฺฏติ, คีตูปสํหิโต ธมฺโม น วฏฺฏตี’’ติฯ

ยํ กิญฺจีติ คนฺถิตํ วา อคนฺถิตํ วา ยํ กิญฺจิ ปุปฺผํฯ คนฺธชาตนฺติ คนฺธชาติยํฯ ตสฺสาปิ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติ วจนโต ธูปิตสฺสปิ อธูปิตสฺสปิ ยสฺส กสฺสจิ วิเลปนาทิ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ อุจฺจาติ อุจฺจสทฺเทน สมานตฺถํ เอกํ สทฺทนฺตรํฯ เสติ เอตฺถาติ สยนํฯ อุจฺจาสยนํ มหาสยนญฺจ สมณสารุปฺปรหิตํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ปมาณาติกฺกนฺตํ อกปฺปิยตฺถรณ’’นฺติ, อาสนฺทาทิอาสนญฺเจตฺถ สยเนน สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยสฺมา ปน อาธาเร ปฏิกฺขิตฺเต ตทาธารกิริยา ปฏิกฺขิตฺตาว โหติ, ตสฺมา ‘‘อุจฺจาสยนมหาสยนา’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ อตฺถโต ปน ตทุปโภคภูตนิสชฺชานิปชฺชเนหิ วิรติ ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อถ วา ‘‘อุจฺจาสยนาสนมหาสยนาสนา’’ติ, เอตสฺมิํ อตฺเถ เอกเสสนเยน อยํ นิทฺเทโส กโต ยถา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติฯ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1) อาสนกิริยาปุพฺพกตฺตา วา สยนกิริยาย สยนคฺคหเณเนว อาสนมฺปิ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘กีวา’’ติ อยํ นิปาโตฯ ‘‘กิตฺตก’’นฺติ อิมสฺส อตฺถํ โพเธตีติ อาห ‘‘กีวมหปฺผโลติ กิตฺตกํ มหปฺผโล’’ติฯ เสสปเทสูติ ‘‘กีวมหานิสํโส’’ติอาทีสุฯ รตฺต-สทฺโท รตนปริยาโยติ อาห ‘‘ปหูตรตฺตรตนานนฺติ ปหูเตน รตฺตสงฺขาเตน รตเนน สมนฺนาคตาน’’นฺติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘ปหูตสตฺตรตนาน’’นฺติปิ ปาโฐ ทิสฺสติฯ เภริตลสทิสํ กตฺวาติ เภริตลํ วิย สมํ กตฺวาฯ ตโต เอกํ ภาคํ น อคฺฆตีติ ยถาวุตฺตํ จกฺกวตฺติรชฺชํ ตโต โสฬสภาคโต เอกํ ภาคํ น อคฺฆติฯ ตโต พหุตรํ โหตีติ จกฺกวตฺติรชฺชสิริโต พหุตรํ โหติฯ

จาตุมหาราชีกานนฺติอาทีสุ จาตุมหาราชิกา นาม สิเนรุปพฺพตสฺส เวมชฺเฌ โหนฺติ, เตสุ พหู ปพฺพตฏฺฐาปิ อากาสฏฺฐาปิ, เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา, ขิฑฺฑาปโทสิกา, มโนปโทสิกา, สีตวลาหกา, อุณฺหวลาหกา, จนฺทิมา, เทวปุตฺโต, สูริโย, เทวปุตฺโตติ เอเต สพฺเพ จาตุมหาราชิกเทวโลกฏฺฐกา เอวฯ เตตฺติํส ชนา ตตฺถ อุปฺปนฺนาติ ตาวติํสาฯ อปิจ ตาวติํสาติ เตสํ เทวานํ นามเมวาติ วุตฺตํฯ เตปิ อตฺถิ ปพฺพตฏฺฐกา, อตฺถิ อากาสฏฺฐกา, เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา, ตถา ยามาทีนํฯ

เอกเทวโลเกปิ หิ เทวานํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ อปฺปตฺตา นาม นตฺถิฯ ตตฺถ ทิพฺพสุขํ ยาตา ปยาตา สมฺปตฺตาติ ยามาฯ ตุฏฺฐา ปหฏฺฐาติ ตุสิตาฯ ปกติปฏิยตฺตารมฺมณโต อติเรเกน รมิตุกามกาเล ยถารุจิเต โภเค นิมฺมินิตฺวา นิมฺมินิตฺวา รมนฺตีติ นิมฺมานรติฯ จิตฺตาจารํ ญตฺวา ปเรหิ นิมฺมิเตสุ โภเคสุ วสํ วตฺเตนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีฯ

ตตฺถ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ มนุสฺสคณนาย นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํฯ ตาวติํสานํ เทวานํ ติสฺโส จ วสฺสโกฏิโย สฏฺฐิ จ วสฺสสตสหสฺสานิฯ ยามานํ เทวานํ จุทฺทส จ วสฺสโกฏิโย จตฺตาริ จ วสฺสสตสหสฺสานิฯ ตุสิตานํ เทวานํ สตฺตปญฺญาส จ วสฺสโกฏิโย สฏฺฐิ จ วสฺสสตสหสฺสานิฯ นิมฺมานรตีนํ เทวานํ ทฺเว จ วสฺสโกฏิสตานิ ติสฺโส จ วสฺสโกฏิโย จตฺตาริ จ วสฺสสตสหสฺสานิฯ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ นว จ วสฺสโกฏิสตานิ เอกวีส โกฏิโย จ สฏฺฐิ จ วสฺสสตสหสฺสานิฯ

มุฏฺฐิหตฺถปาทเกติ ปาทตลโต ยาว อฏนิยา เหฏฺฐิมนฺโต, ตาว มุฏฺฐิรตนปฺปมาณปาทเกฯ ตญฺจ โข มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส หตฺเถน, ยสฺสิทานิ วฑฺฒกีหตฺโถติ สมญฺญาฯ สีลสมาทานโต ปฏฺฐาย อญฺญํ กิญฺจิ อกตฺวา ธมฺมสฺสวเนน วา กมฺมฏฺฐานมนสิกาเรน วา วีตินาเมตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตํ ปน อุปวสนฺเตน…เป.… วิจาเรตพฺพ’’นฺติฯ

วาจํ ภินฺทิตฺวา อุโปสถงฺคานิ สมาทาตพฺพานีติ ‘‘อิมญฺจ รตฺติํ อิมญฺจ ทิวส’’นฺติ กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา ‘‘อุโปสถงฺควเสน อฏฺฐ สิกฺขาปทานิ สมาทิยามี’’ติ เอกโต กตฺวา ปุน ปจฺเจกํ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณิสิกฺขาปทํ สมาทิยามิ…เป.… อุจฺจาสยนมหาสยนา เวรมณิสิกฺขาปทํ สมาทิยามี’’ติ เอวํ วจีเภทํ กตฺวา ยถาปาฬิ สมาทาตพฺพานิฯ ปาฬิํ อชานนฺเตน ปน อตฺตโน ภาสาย ปจฺเจกํ วา ‘‘พุทฺธปญฺญตฺตํ อุโปสถํ อธิฏฺฐามี’’ติ เอกโต อธิฏฺฐานวเสน วา สมาทาตพฺพานิ, อญฺญํ อลภนฺเตน อธิฏฺฐาตพฺพานิฯ อุปาสกสีลญฺหิ อตฺตนา สมาทิยนฺเตนปิ สมาทินฺนํ ปรสนฺติเก สมาทิยนฺเตนปิ, เอกชฺฌํ สมาทินฺนมฺปิ สมาทินฺนเมว โหติ ปจฺเจกํ สมาทินฺนมฺปิฯ ตํ ปน เอกชฺฌํ สมาทิยโต เอกาเยว วิรติ เอกา เจตนา โหติฯ สา ปน สพฺพวิรติเจตนานํ กิจฺจการีติ เตนปิ สพฺพสิกฺขาปทานิ สมาทินฺนาเนวฯ

ปจฺเจกํ สมาทิยโต ปน นานาวิรติเจตนาโย ยถาสกํ กิจฺจวเสน อุปฺปชฺชนฺติ , สพฺพสมาทาเน ปน วจีเภโท กาตพฺโพเยวฯ ปรูปโรธปฏิสํยุตฺตา ปรวิหิํสาสํยุตฺตาฯ

นนุ จ ‘‘มณิ’’นฺติ วุตฺเต เวฬุริยมฺปิ สงฺคหิตเมว, กิมตฺถํ ปน เวฬุริยนฺติ อาห ‘‘เวฬุริยนฺติ…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ ‘‘มณิ’’นฺติ วตฺวาว ‘‘เวฬุริย’’นฺติ อิมินา ชาติมณิภาวํ ทสฺเสตีติ โยเชตพฺพํฯ เอกวสฺสิกเวฬุวณฺณนฺติ ชาติโต เอกวสฺสาติกฺกนฺตเวฬุวณฺณํฯ ลทฺธกนฺติ สุนฺทรํฯ จนฺทปฺปภา ตารคณาว สพฺเพติ ยถา จนฺทปฺปภาย กลํ สพฺเพ ตาราคณา นานุภวนฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘จนฺทปฺปภาติ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺต’’นฺติฯ

อุโปสถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(8) 3. อานนฺทวคฺโค

1. ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา

[72] ตติยสฺส ปฐเม ฉนฺนปริพฺพาชโกติ น นคฺคปริพฺพาชโกฯ พาหิรกสมยํ ลุญฺจิตฺวา หรนฺโตติ พาหิรกานํ สมยํ นิเสเธตฺวา อาปนฺโนฯ

ปญฺญาจกฺขุสฺส วิพนฺธนโต อนฺธํ กโรตีติ อนฺธกรโณติ อาห ‘‘ยสฺส ราโค อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิฯ อจกฺขุกรโณติ อสมตฺถสมาโสยํ ‘‘อสูริยปสฺสานิ มุขานี’’ติอาทีสุ วิยาติ อาห ‘‘ปญฺญาจกฺขุํ น กโรตีติ อจกฺขุกรโณ’’ติฯ ปญฺญานิโรธิโกติ อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทติ, โลกิยปญฺญํ ปน อฏฺฐสมาปตฺติปญฺจาภิญฺญาวเสน อุปฺปนฺนมฺปิ สมุจฺฉินฺทิตฺวา ขิปตีติ ปญฺญานิโรธิโกติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อนุปฺปนฺนานุปฺปาทอุปฺปนฺนปริหานินิมิตฺตตาย หิ ปญฺญํ นิโรเธตีติ ปญฺญานิโรธิโกฯ วิหนติ วิพาธตีติ วิฆาโต, ทุกฺขนฺติ อาห ‘‘ทุกฺขสงฺขาตสฺส วิฆาตสฺสา’’ติฯ กิเลสนิพฺพานนฺติ อิมินา อสงฺขตนิพฺพานเมว วทติฯ อสงฺขตญฺหิ นิพฺพานํ นาม, ตํ ปจฺจกฺขํ กาตุํ น เทตีติ อนิพฺพานสํวตฺตนิโกฯ โลกุตฺตรมิสฺสโก กถิโต ปุพฺพภาคิยสฺสปิ อริยมคฺคสฺส กถิตตฺตาฯ

ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อาชีวกสุตฺตวณฺณนา

[73] ทุติเย น อญฺญาตุกาโมติ น อาชานิตุกาโมเยวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปริคฺคณฺหนตฺถํ ปน อาคโต’’ติ, ปญฺญาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา อุปปริกฺขิตฺวา คณฺหนตฺถนฺติ อตฺโถฯ การณาปเทโสติ การณนิทฺเทโสฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

อาชีวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. มหานามสกฺกสุตฺตวณฺณนา

[74] ตติเย คิลานสฺส ภาโว เคลญฺญนฺติ อาห ‘‘คิลานภาวโต’’ติฯ ทีเปตีติ เทสนากฺกเมเนว ปญฺญาเปติฯ ปฐมญฺหิ เสขสีลสมาธิปญฺญาโย วตฺวา ปจฺฉา อเสขสีลาทีนิ วทนฺโต อิมมตฺถํ ทีเปติฯ

มหานามสกฺกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. นิคณฺฐสุตฺตวณฺณนา

[75] จตุตฺเถ หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนนาติ หํสวฏฺฏกปริจฺฉนฺเนน, หํสมณฺฑลากาเรนาติ อตฺโถฯ นตฺถิ เอตสฺส ปริเสสนฺติ อปริเสสํฯ เตนาห ‘‘อปฺปมตฺตกมฺปิ อเสเสตฺวา’’ติฯ อปริเสสธมฺมชานนโต วา อปริเสสสงฺขาตํ ญาณทสฺสนํ ปฏิชานาตีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สตตนฺติ นิจฺจํฯ สมิตนฺติ ตสฺเสว เววจนนฺติ อาห ‘‘สตตํ สมิตนฺติ สพฺพกาลํ นิรนฺตร’’นฺติฯ อถ วา นิจฺจฏฺเฐน สตต-สทฺเทน อภิณฺหปฺปวตฺติ โชติตา สิยาติ ‘‘สมิต’’นฺติ วุตฺตํฯ เตน นิรนฺตรปฺปวตฺติํ ทสฺเสตีติ อาห ‘‘สพฺพกาลํ นิรนฺตร’’นฺติฯ

วิสุทฺธิสมฺปาปนตฺถายาติ ราคาทีหิ มเลหิ อภิชฺฌาวิสมโลภาทีหิ จ อุปกฺกิลิฏฺฐจิตฺตานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิปาปนตฺถายฯ สมติกฺกมนตฺถายาติ โสกสฺส จ ปริเทวสฺส จ ปหานตฺถายฯ อตฺถํ คมนตฺถายาติ กายิกทุกฺขสฺส จ เจตสิกโทมนสฺสสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ อตฺถงฺคมนาย, นิโรธายาติ อตฺโถฯ ญายติ นิจฺฉเยน กมติ นิพฺพานํฯ

ตํ วา ญายติ ปฏิวิชฺฌติ เอเตนาติ ญาโย, อริยมคฺโคติ อาห ‘‘มคฺคสฺส อธิคมนตฺถายา’’ติฯ อปจฺจยนิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณตฺถายาติ ปจฺจยรหิตตฺตา อปจฺจยสฺส อสงฺขตสฺส ตณฺหาวานวิรหิตตฺตา นิพฺพานนฺติ ลทฺธนามสฺส อมตสฺส สจฺฉิกิริยาย, อตฺตปจฺจกฺขตายาติ วุตฺตํ โหติฯ ผุสิตฺวา ผุสิตฺวาติ ปตฺวา ปตฺวาฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

นิคณฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. นิเวสกสุตฺตวณฺณนา

[76] ปญฺจเม กิจฺจกรณีเยสุ สหภาวฏฺเฐน อมา โหนฺตีติ อมจฺจาฯ ‘‘อยํ อชฺฌตฺติโก’’ติ เอวํ ชานนฺติ, ญายนฺติ วาติ ญาตีฯ สสฺสุสสุรปกฺขิกาติ สสฺสุสสุรา จ ตปฺปกฺขิโก จ สสฺสุสสุรปกฺขิกาฯ โลหิเตน สมฺพทฺธาติ สาโลหิตาฯ ปิตุปกฺขิกา วา ญาตี, มาตุปกฺขิกา สาโลหิตาฯ มาตุปิตุปกฺขิกา วา ญาตี, สสฺสุสสุรปกฺขิกา สาโลหิตาฯ อเวจฺจ รตนสฺส คุเณ ยาถาวโต ญตฺวา ปสาโท อเวจฺจปฺปสาโทฯ โส ปน ยสฺมา มคฺเคนาคตตฺตา เกนจิ อกมฺปนีโย จ อปฺปธํสิโย จ โหติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ ‘‘อจลปฺปสาโท’’ติฯ ภาวญฺญถตฺตนฺติ สภาวสฺส อญฺญถตฺตํฯ

วีสติยา โกฏฺฐาเสสูติ เกสาทิมตฺถลุงฺคปริยนฺเตสุฯ ทฺวาทสสุ โกฏฺฐาเสสูติ ปิตฺตาทิมุตฺตปริยนฺเตสุฯ จตูสุ โกฏฺฐาเสสูติ ‘‘เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชีรียติ, เยน จ ปริทยฺหติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. 1.304) เอวํ วุตฺเตสุ จตูสุ โกฏฺฐาเสสุฯ ฉสุ โกฏฺฐาเสสูติ ‘‘อุทฺธงฺคมา วาตา, อโธคมา วาตา, กุจฺฉิสยา วาตา, โกฏฺฐาสยา วาตา, องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา, อสฺสาโส ปสฺสาโส’’ติ (ม. นิ. 2.305) เอวํ วุตฺเตสุ ฉสุ โกฏฺฐาเสสุฯ วิตฺถมฺภนํ เสสภูตตฺตยสนฺถมฺภิตตาปาทนํ, ‘‘อุปกีฬน’’นฺติ เอเกฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

นิเวสกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6-7. ปฐมภวสุตฺตาทิวณฺณนา

[77-78] ฉฏฺเฐ อภิสงฺขารวิญฺญาณนฺติ กมฺมสหชาตํ วิญฺญาณํฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ สตฺตเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

ปฐมภวสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สีลพฺพตสุตฺตวณฺณนา

[79] อฏฺฐเม ทุกฺกรการิกานุโยโคติ ทุกฺกรกิริยาย อนุโยโคฯ อุปฏฺฐาเนน สารนฺติ อุปฏฺฐานากาเรน สารํฯ ‘‘อิทํ วร’’นฺติอาทินา อุปฏฺฐานาการํ วิภาเวติฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ สตฺถารา ปุจฺฉิเต ปญฺเหฯ

สีลพฺพตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. คนฺธชาตสุตฺตวณฺณนา

[80] นวเม มูเล, มูลสฺส วา คนฺโธ มูลคนฺโธติ อาห ‘‘มูลวตฺถุโก คนฺโธ’’ติฯ มูลํ วตฺถุ เอตสฺสาติ มูลวตฺถุโกฯ อิทานิ มูลํ คนฺธโยคโต คนฺโธติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘คนฺธสมฺปนฺนํ วา มูลเมว มูลคนฺโธ’’ติ อาหฯ ปจฺฉิโมเยเวตฺถ อตฺถวิกปฺโป ยุตฺตตโรติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส หิ คนฺโธ’’ติอาทิมาหฯ วสฺสิกปุปฺผาทีนนฺติ สุมนปุปฺผาทีนํฯ

คนฺธชาตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ